Poziomy wiarygodności danych w praktyce opartej na dowodach (EBP)
Profesjonalni fizjoterapeuci powinni opierać swoje decyzje kliniczne na rzetelnych i zweryfikowanych źródłach wiedzy. Uwzględnienie hierarchii wiarygodności danych pozwala na minimalizowanie błędów diagnostycznych i terapeutycznych, a tym samym na zapewnienie pacjentom najskuteczniejszych metod leczenia. Piramida wiarygodności dowodów pomaga rozróżniać dane o wysokiej i niskiej wartości naukowej, co jest kluczowe w procesie podejmowania decyzji klinicznych. Korzystanie z dowodów o najwyższym poziomie pewności jest fundamentem praktyki opartej na faktach (EBP) i cechą profesjonalizmu w zawodzie fizjoterapeuty.
Tabela poziomów wiarygodności
(Różni autorzy mogą mieć odmienne podejście do hierarchii dowodów, np. Melnyk & Fineout-Overholt 2023, Oxford Centre for Evidence-Based Medicine 2011 Levels of Evidence)
| Poziom | Rodzaj dowodu | Przykłady |
|---|---|---|
| Najbardziej wiarygodne. | Przeglądy systematyczne i metaanalizy RCT (Randomized Controlled Trial, randomizowane badanie kontrolowane) | Przegląd Cochrane nt. masażu w bólu krzyża |
| Randomizowane badania kontrolowane (RCT) | Comparison of home exercise under supervision and self home exercise in pregnant women with gestational diabetes: randomized controlled trial | |
| Badania kohortowe | Pesticide exposure and risk for Parkinson’s disease | |
| Badania kliniczno-kontrolne | ||
| Badania przekrojowe, serie przypadków, badania pilotażowe | Manual Physical Therapy Following Immobilization for Stable Ankle Fracture: A Case Series, Simultaneous Measurement of Maximum Respiratory Pressures and Respiratory Muscle Electromyography in a Stroke Patient – Changes After Implemented Physiotherapy – Preliminary Case Report | |
| Najmniej wiarygodne. | Opinie ekspertów, raporty narracyjne |
Opisy dowodów naukowych (od najbardziej do najmniej wiarygodnych).
Przeglądy systematyczne i metaanalizy RCT
Przeglądy systematyczne oraz metaanalizy randomizowanych badań kontrolowanych stanowią najwyższy poziom dowodów w hierarchii EBP. Łączą dane z wielu badań, minimalizując jednocześnie wpływ przypadkowych błędów i subiektywizmu. Zawierają analizę wielu badań w celu określenia ogólnych wniosków dotyczących skuteczności terapii lub interwencji. Przykładem jest baza Cochrane Library, w której publikowane są przeglądy systematyczne dotyczące różnych aspektów medycyny i fizjoterapii. Przykładem takiego przeglądu jest badanie How effective are different physical rehabilitation approaches in the recovery of function, balance, and walking after stroke?, które analizuje skuteczność różnych podejść rehabilitacyjnych w odzyskiwaniu funkcji, równowagi i chodzenia po udarze. Przeglądy systematyczne to analizy istniejących badań spełniających określone kryteria metodologiczne, natomiast metaanalizy wykorzystują metody statystyczne do ilościowego podsumowania wyników badań.
Randomizowane badania kontrolowane (RCT)
Dobrze zaprojektowane, duże RCT są uznawane za złoty standard badań klinicznych. Uczestnicy są losowo przypisywani do grupy badanej lub kontrolnej, co minimalizuje bias, czyli systematyczny błąd, który może prowadzić do zniekształcenia wyników badania i błędnych wniosków. Bias może wynikać m.in. z niewłaściwej randomizacji, braku zaślepienia czy selekcji uczestników. Zaślepienie w badaniach może dotyczyć uczestników, badaczy lub osób analizujących wyniki, co dodatkowo zwiększa ich wiarygodność.
Warto zaznaczyć, że nie wszystkie badania RCT mają jednakową jakość metodologiczną. Systemy oceny jakości, takie jak GRADE lub PEDro, uwzględniają aspekty takie jak opis metodologii interwencji, obecność informacji o działaniach niepożądanych czy transparentność wyników. Niektóre RCT nie spełniają wysokich standardów, co może wpływać na ich interpretację i przydatność kliniczną.
Badania kohortowe
Badania kohortowe śledzą określoną grupę osób przez długi okres, analizując czynniki ryzyka i skutki zdrowotne. Są szczególnie wartościowe w badaniu chorób przewlekłych i ich powiązań z czynnikami środowiskowymi lub stylu życia. Przykładem jest badanie Pesticide exposure and risk for Parkinson’s disease, które wykazało zwiększone ryzyko choroby Parkinsona u osób narażonych na pestycydy. Badania kohortowe uznaje się za bardziej wiarygodne niż badania kliniczno-kontrolne, ponieważ obserwują grupę w czasie, minimalizując błędy związane z wyborem próby. Badania kliniczno-kontrolne, choć szybsze i tańsze, są bardziej podatne na błędy systematyczne, np. bias pamięciowy.
Badania kliniczno-kontrolne
Badania kliniczno-kontrolne porównują osoby z daną chorobą (grupa przypadków) do osób zdrowych (grupa kontrolna), analizując ich wcześniejszą ekspozycję na potencjalne czynniki ryzyka. Pozwalają one na szybszą ocenę zależności między ekspozycją a skutkiem, ale są bardziej podatne na błędy systematyczne.
Badania obserwacyjne, przekrojowe i serie przypadków
Obserwacyjne badania opisują wyniki leczenia lub obserwacji bez grupy kontrolnej, a serie przypadków analizują kilku pacjentów z podobnym problemem klinicznym. Przykładem jest badanie Manual Physical Therapy Following Immobilization for Stable Ankle Fracture: A Case Series, które analizowało wpływ terapii manualnej po unieruchomieniu złamania kostki. Badania przekrojowe oceniają częstość występowania chorób lub czynników ryzyka w danym momencie czasu, ale nie pozwalają na określenie związku przyczynowego. Są często używane w epidemiologii do analizy populacyjnej.
Opinie ekspertów i raporty narracyjne
Najniższy poziom w piramidzie dowodów stanowią opinie ekspertów oraz raporty narracyjne. Często są wykorzystywane w sytuacjach, gdy brakuje jednoznacznych dowodów naukowych. Przykładem są polskie wytyczne dotyczące prehabilitacji opracowane pod redakcją prof. Banasiewicza, które łączą dane naukowe z konsensusem ekspertów. Część rekomendacji w tej publikacji opiera się na solidnych dowodach naukowych, natomiast w obszarach, gdzie brakuje jednoznacznych danych, bazują one na opinii ekspertów. Opinie ekspertów mają większą wartość, gdy są częścią konsensusu opartego na ustrukturyzowanej metodzie (np. Delphi), a nie tylko indywidualnym poglądzie.
Podsumowanie
W praktyce klinicznej decyzje powinny opierać się na najwyższej dostępnej jakości dowodów. W miarę możliwości należy korzystać z metaanaliz i badań RCT, a w przypadkach ich braku – z danych obserwacyjnych i opinii ekspertów. Hierarchia EBP (Evidence-Based Practice, praktyka oparta na dowodach) pomaga ocenić rzetelność dostępnych informacji i podejmować decyzje zgodne z aktualną wiedzą naukową.
Wpis zredagowany przy wsparciu ChatGPT – asystenta wspierającego w tworzeniu treści.
